مستخدم:Ahmadnazem/الملعب 6
قیامهای شیعیان
مفهوم‌شناسی
در تعریف جنبش اجتماعی گفته شده: جریان یا مجموعه‌ای از کنش‌ها و تلاش‌های گروهی از افراد که به گونه‌ای کم و بیش پیوسته به سوی هدفی خاص حرکت می‌کنند یا به آن گرایش دارند.[١] به بیان دیگر، جنبش اجتماعی به اقدام‌هایی گفته می‌شود که هدف آنها تاسیس نوعی نظم جدید در زندگی است. این جنبش‌ها قدرت انگیزش خود را از نارضایتمندی از شکل جاری زندگی و امیدهایشان برای یک طرح یا نظم جدید میگیرند.[٢]
جنبش‌های اجتماعی دارای چهار ویژگی مشترک هستند: ۱. بر پایه یک یا چند تضاد یا شکاف اجتماعی در جامعه شکل میگیرند. ۲. دارای آموزه‌ها و اندیشه‌ها و شعارهای مشترک هستند. ۳. تعاملات و روابط میان اعضای جنبش مبتنی بر شبکه‌ای گسترده از روابط غیر رسمی است. ۴. قادر به انجام فعالیت جمعی باشد.[٣]
جنبش‌های اجتماعی به دو دسته عام و خاص تقسیم شده است: جنبش‌های عام تلاش‌های ناهمگونی است که جهتی عام دارد و معمولا اهداف و رهبران مشخصی ندارند و در اثر تغییرات تدریجی و فراگیر در ارزش‌های مردم شکل میگیرند. اما جنبش‌های اجتماعی خاص دارای اهداف و رهبران مشخص است و تابع نوعی ارزش‌ها و قواعد همسو هستند.[٤]
بیشتر قیامهای شیعی در زمره نوع جنبش‌های اجتماعی خاص طبقه‌بندی شده‌اند.[٥]
- چند هدف مشترک برای قیامهای شیعی برشمرده‌اند،از جمله: احیای دین خدا و سنت پیامبر(ص)، جهاد با ظالمان، برقراری عدالت و تقسیم مساوی بیت‌المال((اقتصادی))، یاری خاندان پیامبر و خونخواهی آنها، امر به معروف و نهی از منکر.[٦]
اسباب و علل قیامهای شیعیان و علویان
موضع امامان در قبال قیام‌ها
سید محمد جواد فضل الله معتقد است نهضت‌های مخلصانه‌ای که علویان با هدف مبارزه با ستم و ستمگران برپا کرده‌اند، مورد تایید امامان بوده است، زیرا این نهضت‌ها تنها وسیله‌ای بوده که پرده از چهره حکومت‌های فاسد بر‌می‌داشته و امت را از تجاوزات آنها آگاه می‌کرده است.[٧]
علت عدم مشارکت امامان در قیام‌ها: عدم تضمین برای پیروزی قیام‌ها به سبب عدم برنامه‌ریزی و آمادگی کامل، نداشتن نیروی ضربتی، نداشتن پایگاه فعال مردمی، مسؤولیت امامان در بیدار کردن مردم، سخت‌گیری خلفا نسبت به امامان.[٨]
عوامل تداوم قیامهای شیعه
سمیرة مختار لیثی مولف کتاب جهاد الشیعة چندعامل برای استمرار نهضت‌های شیعی برشمرده است،[٩] از جمله:
- تعدد فرقه‌های شیعی و نفوذ و رشد آنها در سرزمین‌های مختلف، به گونه‌ای که وقتی نهضتی در شهری شکست می‌خورد، در شهری دیگر سربرمی‌آورد.
- محبت شیعیان نسبت به اهل بیت و خاندان علوی
- باز بودن باب اجتهاد در شیعه
- هماهنگی و همراهی قیامهای شیعی با شرایط زمانی و مکانی و فرهنگی هر منطقه
با عومل محیطی و فرهنگی هر منطقه
معیار شیعی بودن قیام
| عنوان؟؟ | |||||
| ماهیت قیامهای شیعی | با همراهی امام | امام رهبر قیام است | واقعه کربلا | ||
|---|---|---|---|---|---|
| نماینده امام رهبر قیام یا همراه قیام است | - | ||||
| بدون همراهی امام | شواهد مربوط به امام | دعای خیر امام برای قیام | واقعه فخ | ||
| تایید امام | واقعه فخ | ||||
| به نیکی یاد کردن از قیام یا برخی از عملکردهای آن | واقعه فخ - قیام مختار | ||||
| به نیکی یاد کردن از رهبران قیام یا برخی از آنان | قیام فخ - قیام زید | ||||
| تشویق مردم به همراهی با قیام | - | ||||
| نهی کردن امام | از قیام | قیام نفس زکیه؟؟ | |||
| از رهبران قیام | |||||
| از همراهی مردم با قیام | قیام نفس زکیه - قیام زید | ||||
| شواهد مربوط به غیر امام | اهداف و آرمان‌های شیعی | ||||
| انگیزه‌ها و شعارهای شیعی | |||||
قیامهای شیعی در عصر امامان(ع)
قیامهای شیعی عصر اموی
| نام قیام | زمان قیام | مکان قیام | امام معاصر | خلیفه/حاکم معاصر | رهبر قیام | علت قیام | سرانجام قیام | موضع امام |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| قیام حجر بن عدی | سال... | کوفه | امام حسین(ع) | معاویه | حجر بن عدی از یاران امام علی(ع) | لعن کردن امام علی بر روی منبرها | کشته شدن حجر و یارانش | امام حسین... و معاویه را به تندی نکوهش کرد |
قیام حجر بن عدی
صادق آئینه‌وند در کتاب قیامهای شیعه در تاریخ اسلام، حرکت حجر بن عدی در دوره حکومت معاویه را به عنوان نخستین قیام شیعه برشمرده است.[١٠] حجر بن عدی که از اصحاب امام علی(ع) بود و در جنگ‌های جمل و صفین شرکت داشت، پس از شهادت امام و دستور معاویه به لعن کردن امام علی بر روی منبرها، حجر نسبت به این اقدام واکنش نشان می‌داد، از جمله به مغیرة بن شعبه والی کوفه که در سخنرانی خود در مسجد امام علی را لعن می‌کرد، اعتراض کرد[١١] و گروهی از مردم با او همراه شدند. در دوره فرمانداری زیاد بن ابیه بر کوفه، نقل شده است که شیعیان نزد حجر رفت و آمد می‌کردند و همین امر زیاد را بیمناک کرده بود. نقل شده است با افزایش تحرکات شیعیان، جلسات آنها در مسجد کوفه برگزار می‌شد و دیگران نیز بر گرد آنها جمع می‌شدند. روزی میان آنها و عمرو بن حریث که جانشین زیاد در کوفه بود، درگیری پیش آمد و او در نامه‌ای به ماجرا را به زیاد گزارش داد. زیاد دستور دستگیری حجر را صادر کرد ولی یارانش مانع شدند. زیاد توانست با تهدید اشراف کوفه، بسیاری از یاران حجر را از گرد او پراکنده کند و سپس گروهی از سربازان را برای دستگیری حجر فرستاد ولی پس از چند بار درگیری و تعقیب و گریز، نتوانستند حجر را دستگیر کنند، ولی گروهی از هواداران او دستگیر شدند. سرانجام حجر امان خواست تا نزد معاویه رود؟؟؟؟؟ (((پس از دستگیری...))) زیاد دستور داد شهادتنامه‌ای بر ضد حجر نوشته و امضا شود مبنی بر اینکه حجر بر ضد معاویه اقدام کرده و مردم را به جنگ فرامی‌خواند.... در مرج عذراء معاویه دستور قتل آنان را صادر کرد... دستور به سبّ امام علی کرد ولی حجر و تعدادی از یارانش خودداری کردند...
واکنش امام حسین به این قتل...
قیام امام حسین(ع)
حسین بن علی(ع) امام سوم شیعیان در دهم محرم سال ۶۱هـ در رویارویی با سپاه عمر بن سعد در کربلا به شهادت رسید. وی از بیعت با یزید به عنوانی فردی نالایق برای به دست گرفتن خلافت، خود داری کرد و از مدینه به مکه رفت، ولی با توجه به دستور یزید برای ترور وی در این شهر و از سویی بنابر دعوت مردم کوفه، از مکه به سمت کوفه حرکت کرد، ولی به دستور عبیدالله بن زیاد، از ورود او به کوفه جلوگیری شد و سپاه کوفه به فرماندهی عمر بن سعد، در کربلا در مقابل امام حسین و یارانش صف آراست. بنابر روایتی که در منابع متعدد نقل شده، امام حسین درباره هدف خود از این حرکت فرمود:
«من از روی طغیان، فسادانگیزى و ستمکارى قیام نکردم، تنها براى اصلاح در امّت جدّم به پا خواستم. مى‌خواهم امر به معروف و نهى از منکر کنم و به روش جدّم و پدرم على بن ابى‌طالب رفتار نمایم.»[١٢]
واقعه عاشورا و شهادت امام حسین، زمینه‌ساز و الهام بخش بسیاری از قیامهای بعدی شیعیان دانسته شده است.
قیام توابین
توابین گروهی از شیعیان کوفه بودند که در سال ۶۵ هجری به خونخواهی از شهدای کربلا، بر ضد امویان قیام کردند. آنها از این جهت که امام حسین را به کوفه دعوت نموده، ولی از یاری او در برابر لشکر عمر بن سعد کوتاهی کرده بودند، پشیمان شدند و برای جبران آن، تصمیم به قیام گرفتند. توابین در عین الورده با سپاه شام درگیر شدند و تعداد بسیاری از آنان به شهادت رسیدند. این قیام بدون هماهنگی با امام سجاد انجام شد.
قیام مختار
مختار ثقفی در سال ۶۶ هجری به خونخواهی شهدای کربلا در کوفه قیام کرد و توانست حکومت کوفه را به دست بگیرد. او در مدت کوتاه حکومت خود (۶۶ تا ۶۷) بسیاری از قاتلان و کسانی که در واقعه کربلا نقش داشتند، مجازات کرد. برخی همچون.... روایتی از امام سجاد {یادداشت} را حمایت غیر مستقیم از قیام مختار شمرده‌اند. بر اساس این دیدگاه، امام سجاد با توجه به اینکه حکومت اموی او را تحت نظر داشت، امر قیام را به محمد حنفیه واگذار کرد. مختار در جنگ با سپاه زبیریان به فرماندهی مصعب بن زبیر کشته شد.
قیام زید بن علی
زید بن علی (فرزند امام سجاد) در سال ۱۲۲ هجری در دوره امامت امام صادق(ع) و حکومت هشام بن عبدالملک در کوفه قیام کرد. شیخ مفید، انگیزه اصلی این قیام را خونخواهی امام حسین(ع)،[١٣] امر به معروف و نهی از منکر و رفتار نامناسب هشام بن عبدالملک، خلیفه اموی، با وی در حضور درباریان دانسته است.[١٤] با وجود آنکه شمار فراوانی با زید بیعت کردند، ولی در روز قیام عده کمی او را همراهی کردند که به کشته شدن زید و بسیاری از یارانش انجامید. امام صادق ضمن خودداری از همراهی با زید،[١٥] کشته شدن وی و شکست قیام را پیش‌بینی کرد،[١٦] ولی در عین حال شخصیت زید و هدف او را ستود.[١٧] برخی از عالمان شیعه از جمله شهید اول،[١٨] مامقانی[١٩] و آیت الله خوئی[٢٠] معتقدند زید بن علی از جانب امام صادق اذن قیام داشته است، اما برخی دیگر از محققان بر این باورند که هرچند اگر زید پیروز می‌شد خلافت را به اهلش واگذار می‌کرد، اما امام صادق او را از قیام نهی کرده بود.[٢١]
قیام یحیی بن زید
یحیی بن زید بن علی به وصیت پدرش مبنی بر استمرار مبارزه،[٢٢] در سال ۱۲۵ هجری در جوزجان (امروزه در افغانستان قرار دارد) بر ضد بنی‌امیه قیام کرد. امام صادق نامه‌ای به او نوشت و او را از اینکه همچون پدرش کشته خواهد شد، آگاه کرد و از قیام باز داشت.[٢٣] یحیی در خراسان یاران و تجهیزات فراوانی گردآورد ولی در جنگ با سپاه اموری در جوزجان کشته شد.[٢٤] نقل شده شهادت یحیی نمادی از مقاومت در برابر امویان شد و خراسانیان هفت روز بر یحیی عزاداری کردند و در آن سال هر فرزند پسری که متولد شد، نام یحیی یا زید را بر او نهادند.[٢٥]
قیامهای شیعی عصر عباسی
| نام قیام | زمان قیام | مکان قیام | امام معاصر | خلیفه/حاکم معاصر | رهبر قیام | علت قیام | سرانجام قیام | موضع امام |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
قیام نفس زکیه ((ملاک شیعی بودن را ندارد
محمد بن عبدالله معروف به نفس زکیه در سال ۱۴۵ هجری در دوره امامت امام صادق(ع) و حکومت منصور عباسی، در مدینه قیام کرد. علت قیام او را پیمان‌شکنی عباسیان در سپردن حکومت به محمد بن عبدالله که با او به عنوان مهدی بیعت کرده بودند، دانسته‌اند.[٢٦] امام صادق(ع) با این قیام مخالفت کرد و فرمود اکنون زمان ظهور مهدی فرا نرسیده و محمد بن عبدالله نیز مهدی موعود در روایت پیامبر نیست.[٢٧] ابو حنیفه و مالک از پیشوایان مذاهب فقهی اهل سنت از قیام نفس زکیه حمایت کردند. محمد پس از قیام، توانست حکومت مدینه را به دست بگیرد و افراد بسیاری در مکه و بصره و کوفه و یمن با او بیعت کردند.[٢٨][٢٩] ولی حکومت او دو ماه بیشتر دوام نیاورد و پس از محاصره مدینه توسط لشکر عباسی، بسیاری از مردم از گرد او پراکنده شدند[٣٠] و در جنگی که میان دو سپاه درگرفت، محمد و بسیاری از یارانش کشته شدند.[٣١]
قیام شهید فخ
حسین بن علی بن حسن (از نوادگان امام حسن(ع)) در سال ۱۶۹ هجری در دوره امامت امام کاظم و حکومت هادی عباسی در مدینه قیام کرد. علت قیام او، فشار والی عباسی بر علویان و بدرفتاری با آنان بود،[٣٢][٣٣] البته بنابر برخی گزارشات تاریخی، او از دوره حکومت مهدی عباسی در فکر قیام بود و افراد بسیاری با او بیعت کرده بودند.[٣٤] حسین پس از قیام خود توانست به مدت یازده روز بر شهر مدینه مسلّط شود،[٣٥] ولی در نبردی که میان سپاه او و سپاه عباسی در محلی به نام فخ[٣٦] در نزدیکی مکه رخ داد، حسین و بسیاری از یارانش به شهادت رسیدند،[٣٧] گروهی نیز اسیر شدند و عده‌ای فرار کردند.[٣٨] بنابر نقل کتاب لباب الانساب، امام کاظم بر پیکر حسین نماز خواند[٣٩] همچنین ابوالفرج اصفهانی نقل کرده است که امام کاظم(ع) با دیدن سر بریده حسین، آیه استرجاع را خواند و با ذکر خوبی‌هایش، او را فردی درستکار معرفی کرد.[٤٠] در عین حال در روایتی که کلینی در کافی نقل کرده، امام کاظم دعوت حسین برای بیعت را رد کرد.[٤١] در روایتی از امام جواد(ع) واقعه فخ بعد از واقعه کربلا، بزرگترین مصیبت برای اهل بیت شمرده شده است.[٤٢]
قیام ادریس در مغرب (؟؟
قیام یحیی بن عبد الله در طبرستان؟؟؟
قیام ابن طباطبا
قیامهای شیعی قبل ازولایتعهدی امام رضا
- ۱. ابن طباطبا در کوفه
- ۲. محمد بن سلیمان در مدینه
- ۳. علی بن محمد بن جعفر در بصره
- ۴. زید بن موسی بن جعفر در بصره؟؟؟؟
- ۵. ابراهیم بن موسی بن جعفر در یمن
- ۶. محمد بن جعفر مشهور به دیباج در حجاز
- ۷. حسین بن حسن مشهور به افطس در مدینه
ص۱۴۴
قیامهای شیعی در عصر غیبت
| نام قیام | زمان قیام | مکان قیام | امام معاصر | خلیفه/حاکم معاصر | رهبر قیام | علت قیام | سرانجام قیام | موضع امام |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
قیام شیعیان ایران
قیامهای شیعیان عراق
قیام شیعیان افغانستان
قیام شیعیان بحرین
قیامهای آخرالزمانی
قیام سید حسنی
قیام یمانی
پانویس
منابع
- آئینه‌وند، صادق، قیامهای شیعه در تاریخ اسلام، بی‌جا، مرکز نشر فرهنگی رجاء، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- کرم‌اللهی، ابوذر، قیامهای شیعی: ماهیت، سبک رهبری و شیوه‌های جلب اطاعت، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول ۱۳۹۰ش.
- فضل‌الله، سید محمد جواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ترجمه محمدصادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- واحدی، علی، «آرمان‌شناسی قیامهای شیعی با رویکرد به شعارها و نمادها»، در مجله معرفت، شماره ۱۵۶، آذر ۱۳۸۹ش.
- ↑ کرم‌اللهی، قیامهای شیعی ماهیت سبک رهبری و شیوه‌های جلب اطاعت، ص۲۷، به نقل از مشیرزاده، درآمدی نظری بر جنبش‌های اجتماعی، ص۱۲.
- ↑ کرم‌اللهی، قیامهای شیعی ماهیت سبک رهبری و شیوه‌های جلب اطاعت، ص۲۷، به نقل از مشیرزاده، درآمدی نظری بر جنبش‌های اجتماعی، ص۷۸.
- ↑ کرم‌اللهی، قیامهای شیعی ماهیت سبک رهبری و شیوه‌های جلب اطاعت، ص۶۴۵-۴۶.
- ↑ کرم‌اللهی، قیامهای شیعی ماهیت سبک رهبری و شیوه‌های جلب اطاعت، ص۲۷، به نقل از مشیرزاده، درآمدی نظری بر جنبش‌های اجتماعی، ص۷۸.
- ↑ کرم‌اللهی، قیامهای شیعی ماهیت سبک رهبری و شیوه‌های جلب اطاعت، ص۶۳ و ۷۵ و ۸۸ و ۱۰۶.
- ↑ واحدی، «آرمان‌شناسی قیامهای شیعی»، ص۴۶-۵۵
- ↑ فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۸۱، ص۱۸۰.
- ↑ فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۸۱، ص۱۸۰-۱۸۳.
- ↑ لیثی، جهاد الشیعة، ص۳۹۴-۳۹۷، به نقل از: آئینه‌وند، قیامهای شیعه در تاریخ اسلام، ...، ص۲۱-۲۲.
- ↑ آئینه‌وند، قیامهای شیعه در تاریخ اسلام، ص۲۹.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، فقاهت//اعلمی//، ج۴، ص۱۸۸.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، فقاهت، ج۵، ص۲۱؛ صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد، فقاهت، ج۸، ص۵۲۸؛ مقتل خوارزمی، فقاهت، ج۱، ص۲۷۳.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۲-۱۷۱.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ خزاز قمی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۳۰۵.
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۶۴.
- ↑ شهید اول، القواعد، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۲۰۷.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۹، ص۲۶۱.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۳۶۵.
- ↑ رجبی، «مواجهه امام صادق(ع) با نهضت ترجمه/ چرا امام از قیام زید حمایت نکرد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۸
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۸، به نقل از الحیاه السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاشلامی، ص۷۷-۷۸ و الوافی بالوفیات، ج۲، ص۳۷-۳۸
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۱۵۰.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۶۹، به نقل از مروج الذهب، ج۳، ص۲۲۲ و سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۹۱
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، زیدیه تاریخ و عقاید، ص۳۷.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۲۳۳ و ۲۵۴ - ۲۵۷.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ترجمه پاینده، ج۳، ص۲۹۴.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۲۱۶.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۳۸.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۷، ص۵۸۹ و ۵۹۰؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۹، ص۲۸-۳۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۰۴.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۷۲.
- ↑ رازی، اخبار فخ، تحقیق ماهر جرّار، ۱۹۹۵م، ص ۵۲ و ۱۴۲ و ۲۸۴.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۵.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۵–۲۰۰؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۷۷–۳۷۹.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۵–۲۰۰؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۷۷–۳۷۹.
- ↑ بیهقی، لباب الانساب، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۴۱۲.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۸۰.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۶۶.
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب، فقاهت، ص۱۸۳.